معرفی شهرستان:
شهرستان گناباد با مساحتی حدود 5902 کیلومتر مربع از نظر موقعیت، در طول جغرافیایی 58 درجه و 41 دقیقه و عرض جغرافیایی 34 درجه و 21 دقیقه قرار دارد. شهرستان‌های همجوار این شهرستان در شمال مه ولات و رشتخوار، کاشمر و بجستان، مغرب فردوس و بجستان و مشرق آن خواف و در جنوب آن شهرستان قاینات در خراسان جنوبی می باشد. ارتفاع متوسط این شهرستان از سطح دریای آزاد، 1105 متر است. مرکز آن گناباد در 282 کیلومتری مشهد و براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 2 بخش به نام های مرکزی و کاخک و 4 دهستان و 125 آبادی دارای سکنه است.
پیشینه تاریخی
شواهد برجای مانده از جمله اتلال و محوطه های باستانی نشان از استقرار و زندگی انسان از دوران پیش از تاریخ در این ناحیه دارد. با این همه گناباد از جمله شهرهای كهن ایران زمین است كه به دلیل استقرار در منطقه سوق الجیشی مورد توجه حكمرانان در دوره هخامنشی نیز بوده است. قنات گناباد كه برخی احداث آن را به بهمن پسر اسفندیار نسبت می دهند، نشان از آبادانی و رونق این ناحیه در ادوار دیرین دارد. از سوی دیگر در روایات شاهنامه نیز گناباد عرصه جنگ و حماسه در دوره اساطیری بوده است و از برخی مناطق آن نیز در این اثر حماسی نامبرده شده است. این شهر در صدر اسلام با نام "جناید" به تمدن عصر اسلامی راه یافته و به استناد نوشته های تاریخ نگاران و جغرافی نویسان از اعتبار و اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
وضعیت آب و هوا و اقلیم شهرستان
در گناباد آب و هوا نسبت به پستی و بلندی تغییر می کند ارتفاعات جنوبی دارای زمستان های سرد و تابستان های نسبتاً معتدل و دشت دارای زمستان های سرد و تابستان های گرم است نزدیکی به کویر و دوری از دریا و رودخانه ها از یک سو و وجود کوه های نسبتاً مرتفع با بیش از ۲۵۰۰ متر ارتفاع از سوی دیگر باعث گشته که حوالی گناباد و دشت از برکات جوی بهره کمی داشته باشد بخصوص که کوه های جنوبی شهرستان سدی است در برابر رطوبت و بخاراتی که از جنوب غربی به سمت دشت گناباد در حرکت اند. لازم بذکر است که بلندترین و پایین ترین نقطه از سطح دریا به ترتیب ۲۸۱۳ و ۱۴۵۰ متر می باشد که اولی روی قله سیاه کوه در جنوب غربی و دومی در محل خروجی دشت و در روستای شوراب سمت شرق شهرستان واقع گردیده است. طبیعی است که نام کویر یک سلسله ویژگی های طبیعی نظیر کم آبی، عدم وجود خاک های حاصلخیز، حرارت سوزان آفتاب در روز، اختلاف زیاد درجه حرارت در روز و شب، عدم وجود پوشش گیاهی گسترده، طوفان های شن و سایر ویژگی های طبیعی خاص کویر را در ذهن تداعی می کند.
نـژاد
مردم منطقه گناباد از نژاد آريايي هستند و چون گناباد مدت زيادي در تصرف بيگانگان نبوده ساختار قومي و نژادي آن بكر و دست نخورده باقي مانده است. در دوره نادرشاه به علت نامعلومي چندين خانوار از اعراب خوزستان به اين مناطق كوچانيده شدند و در قسمت هايي از توابع گناباد برخي از طوايق عرب چون خزيمه، شيباني و خفاجه سكونت داشته اند. هجرت انسان بيشتر مربوط به صدر اسلام بوده است. ولي به هر حال در اكثريت قريب به اتفاق مردم از نظر قومي و نژادي هيچ گونه اختلافي حاصل نشده است.
زبان و گويش
تاريخي که از قرن گذشته نسل به نسل در جريان گذر زمان به صورت رفتارهاي گوناگون در افراد آن جتمعه تجلي مي يابد، گاهي چنان دستخوش تغيير مي شود که از آن فقط يک نماد باقي مي ماند. هر رفتار ساده اي که از شخصي در اجتماع سر مي زند ناشي از انعکاس يک فرهنگ يا خرده فرهنگ است و گويش و لهجه محلي خود نيز يکي از اين نمادها اسيت، گويش و لهجه گنابادي از نمونه هاي زبان کهن فارسي است که کمتر دستخوش تغييرات اساسي قرار گرفته است و بسياري از کلمات بصورت فارسي اصيل تلفظ مي شوند. مردم گناباد مانند اكثر ايرانيان به زبان فارسي دري كه يكي از فروع زبان هند و اروپايي است و ريشه سانسكريت دارد تكلم مي كنند و داراي لهجه خراساني مي باشند و بيشتر از كلمات اصيل فارسي استفاده مي شود. آن چنان که مرحوم دکتر شريعتي مي نويسد: «اکنون در ميان مردمي که در خراسان از دگرگوني هاي زمانه بدور مانده اند هنوز زبان کهن فارسي قرن هاي چهارم و پنجم زنده است و هنگامي که توده مردم طبس، فردوس، گناباد، بيرجند، قاين، سرخس و کاشمر سخن مي گويند گوئي سخن بيهقي و بلعمي است که مي شنويم.»
«گويش گناباي يکي از گويش هاي مردم مشرق ايران است که منشا زبان فارسي بوده و کهنگي و اصالت آن با آثاري که نزديک به زبان محاوره مانند اسرار التوحيد (تاليف عطار نيشابوري) نگاشته شده کاملا مشاهده مي شود.» مردم گناباد مانند اکثر ايرانيان به زبان فارسي دري که يکي از فروع زبان هندي و اروپائي است و ريشه سانسکريت دارد تکلم مي کند و داراي لهجه خراساني مي باشند.
مذهب
مردم گناباد هم مثل ديگر قهستاني ها در سال 29 هـ .ق پذيراي دين مبين اسلام شدند و وفاداري خود را به آن آيين الهي ابراز داشتند. مذهب اهالي گناباد «تشيع» عموماً شيعه اثني عشري مي باشند و يك عده از آنها در طريقت نيز وارد و در سلسله نعمت اللهيه كه از سلاسل بزرگ فقر و از سابق در تشيع و اثني عشري بودن معروف بوده داخل مي باشند.
وجه تسميه
گناباد از جمله شهرهاي كهن و بسيار قديمي ايران است كه قدمت آن به چند هزار سال قبل مي رسد با نگرشي به منابع تاريخ و جغرافياي كشورمان در مي‌يابيم كه اين شهر را طي دوران‌هاي تاريخ به نام‌هاي گوناگون ناميده‌اند در شاهنامه فردوسي به لفظ كنابد و جنابد آمده است.